LẮNG NGHE TIẾNG VÔ THANH TRONG NHẠC TRỊNH CÔNG SƠN

 Mục đích tối hậu của thiền là nhận ra bản chất chói sáng của tâm thức thuần khiết đã có sẵn trong mỗi người chúng ta. Công án là một trong nhiều phương cách thiện xảo để kinh nghiệm được cứu cánh đó. Trong di sản ca khúc của nhạc sĩ Trịnh Công Sơn, “Tôi là ai”, một công án được sử dụng phổ biến trong nhiều truyền thống tâm linh, đã được nhắc đến nhiều. Ở đây, xin nói về “Tiếng vỗ một bàn tay”, một công án thiền nổi tiếng khác, qua hai bài hát Tình Xót Xa Vừa và Tôi Đang Lắng Nghe.
Trước khi đi vào hai ca khúc này, xin tóm tắt câu chuyện về công án “Tiếng vỗ một bàn tay” (the sound of one hand): Thầy Mokurai trao cho trò Toyo công án này để đi vào thiền. Suốt một năm đều đặn, liên tục tìm trong những âm thanh như tiếng đàn, tiếng hát, tiếng nước, tiếng gió, tiếng chim…., cuối cùng Toyo hiểu được đó chính là được “tiếng động vô thanh” (soundless sound), một cách nói khác của sự yên lặng (silence, stillness). Toyo đã ngộ được “tiếng vỗ một bàn tay”, sự tĩnh mặc vô biên của cội nguồn vô tướng. Tình Xót Xa Vừa bắt đầu như thế này: Xin vỗ tay cho đều khi đêm đổ xuống đời ta Xin vỗ tay cho đều khi tình trôi đã trôi xa Nụ cười đã cuốn ta đi, một ngày lại thấy ta về Xin đứng yên trong chiều, trên môi thở khói quạnh hiu Xin đứng yên trong chiều, phơi tình cho nắng khô mau Về đây thân xác hư hao, đêm đêm nằm nghe lá Than van chút niềm đau ngọt ngàọ
Nếu “vỗ tay” được hiểu là hai bàn tay chạm vào nhau phát thành tiếng như “mẹ vỗ tay reo mừng xác con, người vỗ tay hoan hô hòa bình” trong một bài khác cũng của Trịnh thì hai câu mở bài “xin vỗ tay cho đều khi đêm đổ xuống đời ta…” nghe “kỳ kỳ”! Có lẽ vì vậy mà ca khúc này không được nhiều người hát vì ngay từ đầu đã khó hiểu. Nhưng nếu cảm nhận đây là tác giả đang cố gắng quan sát tâm mình trong im lặng thì sẽ thấy câu hát này rất sâu. Ngày xưa Toyo đã đều đặn nghe một bàn tay vỗ, hôm nay mình cũng “tinh cần, chánh niệm, tỉnh giác” theo gương. Nụ cười, niềm vui bên ngoài làm sao sánh được với sự an lạc bên trong. Có một căn nhà yên lặng để về sau những chuyến đi ồn ào thì hãy cố gắng về đều hơn, thường hơn vì tuổi đã gầy, thân đã xế. Phù du đến và cũng đã xa trôi, buông tất cả để trở về với an bình của yên lặng. “Xin đứng yên trong chiều” làm rõ hơn ý “xin vỗ tay cho đều”: thân hãy ngồi yên, tâm hãy dừng lại. Hãy hiện hữu trong im lặng cùng với gốc rễ vô âm của đất trời. Tâm trí suy nghĩ dày như khói đặc, đứng yên để thấy “trên môi thở khói quạnh hiu”. Cảm nhận sự mờ dần, nhạt dần của khói bốc lên càng lúc càng thưa giữa bầu trời tâm thức. Dưới ánh sáng của quan sát yên lặng, tình ướt thế nào thì cũng phải khô vì luôn luôn có nắng. Trong yên lặng “đêm đêm nằm nghe lá”? Sao không nghe gió mà là nghe lá? Lá rơi ngoài vườn kia hay suy nghĩ đang bay trong tâm tưởng này? Nằm nghe lá là nằm nghe sự đổi thay của đất trời “bốn mùa thay lá”? Suy tư đến phận người cũng như chiếc lá, chóng héo úa, tàn phai? Hay lắng nghe “tình như lá bỗng vàng bỗng xanh”? Hay dù “thân xác hư hao” nhưng lúc nào cũng mong tâm hồn vẫn mãi xanh như lá, đừng để bị mòn già như xác thân kia? Có thể là “nắm lá trong tay” từ những lời kinh Phật đang được nhớ lại chăng? “Niềm đau” thì cứ “than van” nhưng nếu có sự “ngọt ngào” của yên lặng để nương náu thì vết thương nào chẳng chóng khỏi, mau lành. nhưng lại mất hay, cứ để nó chìm dưới những cái có thể “sờ mó” được thì mới là thơ, là họa. Và “hôm nay” trở về để được “trả lại” tấm gương trong suốt đã từng bị mịt mờ, phủ lấp bởi khói bụi thời gian. Tấm gương như “thinh không”, hư không không âm thanh, vốn tĩnh lặng, an bình “bốn phía”. Hãy vỗ vào sự trống rỗng vô thanh ấy. Đó là “quê hương” lúc nào cũng “dang rộng cánh tay chờ mong” nhưng kẻ ra đi không đoái hoài gì đến. Lâu lâu mới như hôm nay, về nhà thăm lại bỗng thấy “ngỡ ngàng”, không ngờ lại đẹp, lại mới như vậy. Cả một chân trời kỳ diệu mở ra trước đôi mắt như trẻ thơ của một người thiết tha tầm đạo. Xin vỗ tay cho đều trong tim giọt máu vừa khô Xin vỗ tay cho đều, môi người thôi những âm ba Một lời tình cuối vu vơ, một ngày tình xót xa vừa Tình đời “vu vơ” luôn mang đến “xót xa” như thế là vừa đủ. “Giọt máu vừa khô” là dấu hiệu của vết thương lành. “Môi thôi những âm ba” là tâm thức tĩnh lặng như mặt hồ không xôn xao sóng. Đó là kết quả của bàn tay khi vỗ đều vào yên lặng của hư không. (“Âm ba” là một từ chuyên môn vật lý, với nghĩa sóng âm, do dao động trong không khí tạo thành. Hình ảnh này giống như sóng biển được Trịnh dùng nhiều để nói về những dao động của suy tưởng. Có những lúc giữa những bộn bề của trí não, những câu như “nhiều đêm thấy ta là thác đổ” hay “biển sóng, biển sóng đừng xô tôi, đừng xô tôi ngã dưới chân người” đã được hát lên. Ở đây, “âm ba” nếu hiểu như một sự kết hợp giữa một từ Hán Việt và một từ thuần Việt cũng vui vui: “âm” là âm u, “ba” là sóng, thành “sóng âm u” trong “sóng âm u dội vào đời buốt giá”.) Xin đứng yên trong chiều lao xao từng bóng hoàng hôn Xin đứng yên trong chiều treo tình trên chiếc đinh không Gập ghềnh nhiều kiếp lưu vong Ta lăn đời đã quá đôi tay vẫn c̣òn ôm mịt mùng Im lặng của đêm tôi đã lắng nghe Im lặng của ngày tôi đã lắng nghe Im lặng của đời tôi đã lắng nghe Tôi đã lắng nghe trái tim lạc loài Bao đêm đã qua im lặng của người tôi đã lắng nghe im lặng của tôi Im lặng giòng sông tôi đã lắng nghe Im lặng ngọn đồi tôi đã lắng nghe Im lặng thở dài tôi đã lắng nghe Tôi đã lắng nghe im lặng thở dài Sau cơn bão qua im lặng mặt người Nghe bao nỗi đau trên một bàn tay Tôi đang lắng nghe im lặng cuộc tình Sau một cuộc tình tôi đang lắng nghe Khi hoa héo khô im lặng nụ tàn Tôi đang lắng nghe tôi đang lắng nghe Tôi đang lắng nghe im lặng đời mình Sự tĩnh mặc bao giờ cũng có đó, bất kể đêm ngày, bất luận nơi đâu. Hãy hướng mắt “vỗ” vào hư không tĩnh lặng thay vì vật này vật nọ, hãy hướng tai “vỗ” vào tĩnh lặng hư không thay vì tiếng nọ tiếng kia, hãy hướng ý “xúc” vào không gian vô biên của tâm thức thay vì suy nghĩ chập chùng để cảm nhận sự kỳ diệu tiếng vô âm của một bàn tay vỗ.


Trích: Chói Sáng Cội Nguồn Tâm
Tác giả: Minh Tuệ Đỗ Minh
Nguồn: Thư Viện Hoa sen